Ik had een keer de gelegenheid om aan de moeder van Fianne te vragen hoe ze dat deed, docent zijn aan een zorgopleiding en twee kinderen grootbrengen, waaronder die slimme Fianne. Het antwoord was verbluffend simpel: “Veel boeken – tot 5 boeken per week uit de bibliotheek – en veel buitenspelen – elke dag, ook met slecht weer”.

Ik schrijf dit artikel in de week dat Nederlandse jeugdartsen alarm slaan. Er komen 4- en 5-jarige kinderen in het basisonderwijs aan die nog niet zindelijk zijn; die niet weten dat je in een gesprek praat, dan luistert, dan weer praat, dan weer luistert; die dus eigenlijk geen gesprek kunnen voeren; die je niet aankijken bij het produceren van stemgeluid; die motorisch niet in staat zijn om op een eenvoudig hek te klimmen. Voorheen kon je nog een verband veronderstellen met een (taal)arm en milieu: sociaaleconomische achterstand die werd doorgegeven. Maar nu gaat het om vermoede gevolgen van teveel schermtijd. Ik wist het eerlijk gezegd niet, maar zelfs baby’s krijgen al een tablet mee in de wieg. En als een kind zelf niet voor een scherm wordt gezet, kan het nog steeds niet met de ouders communiceren, omdat die ouders de hele tijd op hun smartphone zitten. Dat gaat dwars door de economische klassen heen. Tablet en smartphone als een lopende band voor nieuwe cliënten van de jeugdzorg. Het is een casus in de lijn van het boek ‘Generatie angststoornis’, van Jonathan Haidt, die de opmars van depressies bij jongeren en van waninformatie bij ouderen geheel laat samenvallen met de opkomst van social media en hun dragers, smartphone en tablet. Oef! En dat is dan nog zonder de vrijbrief die Trump aan de ‘big tech’ bedrijven gaat geven om nog veel meer verslavende en fragmenterende contents op het scherm te gooien.     
In deze zelfde week schreef een krant over de wens van de nieuwe regering Trump om het leger minder ‘woke’ te maken en de positie van ‘witte’ mannen tegenover de oververtegenwoordiging van Afro-Amerikanen te versterken. Een militair adviseur zei dat het zo’n vaart niet zou lopen. Tweederde deel van de jongeren is nu al ‘te dik en te dom’ om het leger in te gaan. De Amerikanen hebben na Vietnam – in 1973 – de dienstplicht afgeschaft. Als ze hem nu weer zouden invoeren, zou dat nauwelijks geschikte mensen opleveren.

Een paar jaar geleden schreven we voor de Leidse GGD, de peuterspeelzalen en JES Rijnland – een organisatie voor bevordering van geletterdheid – het rapport “Het jonge kind in een snel veranderende stad” (2019). We bouwden dat rapport op rondom een serie ‘wijsheden’ over kinderen en opvoeden. Laten we nog eens kijken naar twee van die wijsheden nu we een paar jaar verder zijn en nog indringender weten dat het niet lekker loopt.

Een jezuïeten wijsheid. De priesters van de jezuïetenorde verschijnen in de geschiedenis als grote opvoeders en onderwijsorganisatoren. Aan hen wordt de wijsheid toegeschreven: ‘geef ons een kind de eerste zeven jaren. Daarna mag je ermee doen wat je wilt’. Ofwel: kritische en zelfstandige intellectuelen kweek je in de eerste zeven jaren van een mensenleven. Wat daarna komt, is techniek.

Zo oud al is het didactisch inzicht dat de vroege kinderjaren bepalend zijn voor hoe het met een mens  gaat. En dan niet alleen in termen van gezond, vrolijk en speels, maar ook in termen van intellect, kritisch, toonaangevend. Dat is geen kinderachtige pretentie.
In onze eigen tijd wordt de wijsheid onderschreven door een partij als de Wereldbank. En zelfs nog met een korter tijdvenster: op de vierde verjaardag is de pap wel gestort. Als je een euro hebt voor armoedebestrijding, kun je die euro het beste spenderen aan vroeg- en voorschoolse educatie.
Die aanbeveling wordt geschraagd door onderzoek naar de ’30 miljoen woorden’. Een kind moet om en nabij het moment van de eerste schoolgang – de vierde verjaardag – 30 miljoen woorden hebben gehoord in een aandachtvolle context: praten, respons krijgen bij het spelen, voorlezen, kringgesprekken, zingen. Geen schermtijd. Als je even goed rekent, komt het er op neer dat een kind het grootste deel van de wakkere uren in interactie moet staan. 30 miljoen is veel. Maar het kan nog meer. Er zijn kinderen die met 40 miljoen woorden op de teller naar school gaan, en kinderen die het met 15 miljoen moeten doen. Dat verschil is statistisch gezien niet meer in te lopen. Zo vroeg in het leven wordt gelijke kansen in het onderwijs dus al bepaald.    

Een Afrikaanse wijsheid. Opvoeden is ingewikkeld. Je hebt de vaardigheden van een heel dorp nodig om het goed te doen. ‘It takes a village to raise a child’ wordt toegeschreven aan de Afrikaanse opvoedingscultuur. Oppervlakkig gezien is de strekking van deze wijsheid wel duidelijk: bij goed opvoeden horen buren die een beetje toezicht houden, scholen, speeltuinen, dokters, sportverenigingen, ‘peer groups’, betaalde klusjes van de buurtwinkelier, middag vuil rapen. Een heel ‘support system’. Maar het is veel ingewikkelder. Nederlandse gezinnen zijn klein geworden. Opvoedingskennis circuleert niet meer zo eenvoudig binnen een familie en tussen die familie en de buitenwereld. Nederland is verder enorm geïndividualiseerd. Kinderen zijn een accessoire geworden in een ouderbestaan. Mede-opvoeding door de omgeving wordt allicht als kritiek ervaren op het ouderlijke individu. Interventies door deskundigen worden gemedicaliseerd. ADHD of depressief in plaats van ‘zet die schermen een keer uit en ga voorlezen en buitenspelen’.

Het kleine IJsland heeft voor dit moment een interessante nieuwe balans gevonden tussen ouders, kinderen en omgeving. Het gebruik van alcohol, tabak en drugs is ingestort, zo ook de vraag naar jeugdzorg. Het programma ‘Youth in Iceland’ voorziet in een nauwe samenwerking van scholieren, scholen, ouders en sportorganisaties. Drie of vier keer per week buitenschoolse sport of cultuur. Strenge voorschriften over schermtijd. Een tweejaarlijkse monitor waarin elke jongere wordt ondervraagd. En vooral: contracten waarin ouders zich vastleggen op toezicht, steun, overleg met de school, discipline. Contracten die met sancties (boetes) afdwingbaar zijn. Het is een begrenzing of zelfs terugdraaien van de individualisering. Nu zou je IJsland een groot dorp kunnen noemen, maar onder de merknaam ‘Planet Youth’ blijkt de IJslandse aanpak een exportwaarde te hebben naar heel verschillende landen als Mexico, Zuid-Afrika en Engeland. Nederlandse opvoedingsinstituten promoten ‘Planet Youth’. Maar Nederland is een beetje te goed in halfslachtigheid. De harde kern van ‘Planet Youth’ – het niet-vrijblijvend aanspreken van de ouders en het contractueel vastleggen van een deel van de opvoeding – wordt in die promotie wat weggemoffeld.

De zorgen over de huidige jeugd zijn groot, maar de oplossing lijkt eenvoudig. Als we de jezuïeten en de IJslanders combineren, dan komen we al dicht in de buurt van die twee vuistregels van Fianne’s moeder: boeken en buitenspelen.