Eerst de politiek. Na aankomst in het land probeer ik snel de Mail&Guardian op de kop te tikken, een weekblad met een goed geïnformeerde en kritische kijk op de wereld. Een weekblad bovendien met een uitzonderlijke reputatie van journalistieke integriteit. De Mail&Guardian heeft wortels in The Rand Daily Mail, in de tijd van de apartheid een van de heel weinige oppositiekranten. De apartheid was niet alleen een systeem van discriminatie. Het was ook een venijnige, censurerende, martelende en moordende dictatuur. Berichtgeving over dat martelen en moorden was verboden. Maar zoals zoveel dictaturen, had ook de apartheid behoefte aan een legalistisch sausje, ongeveer zoals Poetin in Rusland en Maduro in Venezuela pro forma verkiezingen laten houden. Er was een ‘vrijplaats’ waar wel alles gezegd kon worden: het witte parlement. Weliswaar gekortwiekt: het vergaderde maar een paar weken per jaar en er was maar een handvol oppositieleden.

De journalisten van de Mail schreven hun reportages niet voor de krant, maar voor die handvol parlementsleden. Die gingen na opening van de parlementszitting in februari met een noodgang de verhalen voorlezen. Onverstaanbaar, maar het was gezegd in het parlement en dus mocht er over gepubliceerd worden. En was het eenmaal openbare kennis, dan konden ambassades, advocaten en burgerrechtenorganisaties aan de bel trekken en actie gaan voeren.
Het zou nu heel anders gaan. Dit verhaal dateert van voor het internet. Maar het tekent de liberaal-burgerlijke inslag van deze journalistiek.

De Mail&Guardian is de macht kritisch blijven volgen. Het was een kwelgeest van de corrupte en populistische president Jacob Zuma (2009-2018), de beruchte verkwanselaar van de erfenis van Nelson Mandela. Maar nu, in januari 2025, bij de traditionele terug- en vooruitblikken, kon ik een zekere lichtvoetigheid vaststellen. Zuid-Afrika beschikt sinds vorig jaar voor het eerst over een coalitieregering. Er zijn spanningen, maar die zijn niet te vergelijken met die in het Nederlandse kabinet – om maar een voorbeeld te noemen. Er is een ordentelijk wetgevingsproces, er volgen besluiten, het gevecht tegen de corruptie is verhevigd, de stroomcrisis is zo goed als opgelost. In Europa woedt een oorlog en ondermijnt een Russisch potentaat de verkiezingen. In Amerika is een onvoorspelbare populist aan het roer. Ruimte voor de Mail&Guardian om te constateren dat Zuid-Afrika op dit moment eigenlijk een hele goede plek is om te zijn. Een lekker geluid, in een land waar nog steeds heel veel jongeren mopperen dat ze hun toekomst eigenlijk ‘overseas’ willen zoeken.

Ook leerzaam: Jacob Zuma was de man van de ’state capture’, de kaping van de overheid. Hij zwoer samen met de Gupta Family, een Indiaas miljardairsgezelschap, dat vrijelijk ministers kon benoemen en overheidsgeld kon wegsluizen.  U raadt het al: Donald Trump geeft de Zuid-Afrikanen een ‘been there, done that’ gevoel. Donald Trump als de Amerikaanse Zuma en Elon Musk als een Gupta Brother. Ook leerzaam: de corruptie en het machtsmisbruik werden Zuma’s eigen ANC – African National Congres, sinds 1994 een vaste regeringspartij – op enig moment te gortig. Zijn eigen partij revolteerde en smeet de Gupta’s het land uit. Pas toen de politieke hygiëne enigszins hersteld was, verloor Zuma ook zijn electorale aantrekkelijkheid. Als de parallel opgaat, kunnen Trump en Musk hun afbraak voortzetten – totdat het de Amerikaanse Republikeinen te gortig wordt.  

Als ik toch bezig ben: in Zuid-Afrika zijn schooluniformen, schoolontbijten en schoollunches staande praktijk. Het zijn twee grote en praktische gelijkmakers – kleding en eten – in een land dat verder bol staat van de tegenstelling tussen arm en rijk. In Nederland komen schoolmaaltijden nooit verder dan wat beperkte experimenten. Om de paar jaar leeft de discussie over schooltraktaties weer op. En schooluniformen stuiten onmiddellijk op de muur van de vurig beleden vrijheid van individuele expressie. Liever eindeloos discussiëren over gelijke kansen, dan die gelijkheid echt vestigen in twee sleuteldomeinen van het leven: kleding en eten. Jammer, wel.
Ook een gemiste kans: die schooluniformen vergroten de zichtbaarheid van het onderwijs in het straatbeeld enorm. Zouden ze in Zuid-Afrika soms van hun onderwijs houden…?

Tenslotte het toeren als ‘rijke’ toerist door een land met vele armoede. Veel mensen zijn daar niet op voorbereid. Blaauwberg heeft contacten in de informele economie. Onze kantoorgasten drinken hun koffie uit kopjes, gemaakt in een ‘zwarte’ workshop nabij Kaapstad. Diezelfde workshop heeft een ‘outlet’ op een toeristenmarkt, het is verbijsterend om waar te nemen hoe meedogenloos sommige Europeanen afdingen. Geen enkel inzicht in de productiekosten en de productieketen, geen enkel respect voor de ondernemende, maar arme aanbieder van de koopwaar. Terwijl het niet zo moeilijk is om het anders te doen.