Het vehikel daarvoor was de Anti Revolutionaire Partij.  Aan mijn jonge collega’s valt eigenlijk niet meer goed uit te leggen waarom een emancipatiepartij zich in vredesnaam ‘anti revolutionair’ zou noemen.

Die opa dus. Kort voor zijn dood in 1978 had ik een gedenkwaardig gesprek met hem. Hij zat te mijmeren over zijn lange leven:

“Toen dat daar in Rusland begon (hij had het over de Russische revolutie van 1917 en de stichting van de Sovjet-Unie) dacht ik: zo’n raar experiment met de Nieuwe Mens, dat kan toch niet? Je kunt de mens toch niet veranderen? Dat houden ze nog geen 25 jaar vol. Maar het is nu al 60 jaar. Het moet toch een keer aflopen”.

Ik heb die uitspraak onthouden, maar weet niet meer wat ik toen zelf dacht. In 1976 was het wereldbeeld voor mij als 20-jarige geheel gesloten: er waren twee machtsblokken met atoomwapens, er stond een muur van beton in Berlijn en er liep ook een muur van beton door het hoofd van iedereen die nadacht over Europa. Het zou nog 13 jaar duren tot die vreugdevolle nacht dat de muur in Berlijn bezweek en de ondergang van de Sovjet-Unie zich begon af te tekenen.

Demonstratie in Sint-Pietersburg 1 mei, 1917. Bron: WikiCommons

Als ik nu terugblik op die onvoorstelbare visie van mijn opa, dan kom ik op tenminste twee dingen.

Ten eerste het experiment van de Nieuwe Mens. We zagen dat in die spierbaljaren rondom 1976 niet meer zo helder, maar de communistische revolutie van 1917 wilde inderdaad de geschiedenis verlaten, iets nieuws beginnen, ‘de mens’ verbouwen. God afschaffen. Weken van tien dagen. De loop van rivieren omkeren. Plattelandsbewoners in hoge flats bij elkaar brengen. Een schaarste-economie met eenheidsprijzen. Een geveugelde bijnaam voor de Sovjet-Unie was ‘de gevangenis der volkeren’. Er werd met miljoenen mensen gesleept, omdat van hogerhand gemeend werd dat volk x beter op plaats y dan op plaats z kon leven.

De andere grote dictatuur van de 20ste eeuw – Nazi Duitsland – ging nog veel verder met experimenteren. Joden en Roma werden niet verplaatst, maar vermoord. Onder de Nieuwe mens was geen plaats meer voor hen. Zelfs de eigen Duitse bevolking moest verbeterd, blonder en gespierder worden met regelrechte fokprogramma’s. Het zou een mierensamenleving worden: noeste werkers in massaliteit. Wie dat wil navoelen, kan nog steeds naar Prora op het eiland Rūgen, waar een reusachtig vakantieoord verrees om de werkmieren wat op krachten te laten komen. Individualiteit en toegang tot kennis waren gereserveerd voor een kleine groep van bonzen.

“No Kings” protest in Los Angelos, 14 juni 2025 – miljoenen Amerikanen demonstreren tegen autoritaire symboliek en machtsvertoon van President Trump. Tegelijkertijd waren er ook protesten tegen het optreden van ICE (Immigration and Customs Enforcement) en het bredere immigratiebeleid van Trump. Bron: Flickr.

Je kunt het totalitaire visioen van de Nieuwe Mens ontwaren in de visie van Trump en Vance op de Amerikaanse cultuur; op de massale aanhankelijkheidsbetuigingen voor Kim Jong-un in Noord-Korea, op de eer die Poetin Russische vrouwen toekent wanneer ze veel kinderen krijgen en de eer die hij de soldaten toekent wanneer ze sneuvelen voor het vaderland. Allemaal mensen die de geschiedenis willen veranderen vanuit hun eigen blauwdruk in plaats vanuit een bescheiden plek in een breed civilisatieproces.

En dan het tweede leereffect van mijn opa: je kunt experimenteren wat je wilt, maar ‘de mens’ laat zich niet zomaar veranderen. Er komt vroeg of laat een einde aan een experiment. U kent de aan Abraham Lincoln toegeschreven observatie:

“Je kunt alle mensen wel een tijdje voor de gek houden. En sommige mensen kun je altijd voor de gek houden. Maar je kunt niet alle mensen altijd voor de gek houden”.

Het kan even duren, maar er komt een keer een einde aan de experimenten in Rusland en Korea. En aan de mildere klonen in Hongarije en de Verenigde Staten. Er komt ooit een Koreaanse revolutie, een Russische democratisering, een einde aan de Amerikaanse cultuuroorlogen. Helaas is de prijs hoog. Miljoenen mensen verliezen hun vrijheid, hun toekomst of zelfs hun leven voor de visioenen van een Nieuwe Mens. Daarom: hoedt u voor mensen die de geschiedenis aan hun laars lappen en alles anders willen doen. ‘Het strengste beleid ooit’, ‘de grens is bereikt’, ‘mijn geduld is op’ – om een paar ahistorische oneliners van onze eigen revolutionair te citeren.

Oud-premier Den Uyl leeft allang niet meer, maar zijn notie over de ‘smalle marges van de democratie’ heeft een eigen dynamiek gekregen in het politieke centrum. Gelukkig het land zonder vergezichten.