Megatrends

We beleven een tijd die gedomineerd wordt door politiek nieuws en door internationale conflicten. We leggen verbanden tussen verkiezingen in de Verenigde Staten, Argentinië, Zuid-Afrika, Hongarije en Nederland. Als we onder de motorkap kijken – voorbij het nieuws van alledag – zien we een paar ‘megatrends’ opdoemen. Die onderling nauw met elkaar samenhangen:

• De spectaculaire daling van het geboortecijfer. In het overgrote deel van de wereld is het kindertal al beneden het vervangingsniveau gezakt, dan wel zal dat dat binnen tien jaar gebeuren. De wereldbevolking groeit nog omdat vorige generaties zo groot waren, maar het kantelpunt – een krimpende wereldbevolking – begint in zicht te komen. Het werd eerst voor na het jaar 2100 verwacht, maar het gaat zo hard, dat nu zelfs het jaar 2040 al opduikt. Een paar jaar geleden verscheen er een mooi boek van een paar Canadese journalisten over met de titel ‘Empty Planet’. Dat is wat overdreven, maar het perspectief is wel dat jongeren straks echt schaars zijn
• De trek naar de stad. Jonge, ondernemende mensen verlaten het achterland en gaan naar steden toe. Niet naar alle steden. Ze gaan vooral naar de steden met veel banen en veel opleidingsmogelijkheden en veel kansen om zelf vorm te geven aan het leven. De trek naar de stad is ook het achterlaten van de sociale druk en de sociale controle van het platteland
• De stijging van het opleidingsniveau jaagt de trek naar de stad aan. De erste onderwijsrevolutie – iedereen naar het basisonderwijs – is achter de rug. de tweede revolutie – iedereen naar het voortgezet onderwijs – is ver gevorderd. De derde revolutie – iedereen naar het hoger onderwijs – is begonnen.
• De opmars van vrouwen in onderwijs, op de arbeidsmarkt en – naar je kunt verwachten – in de politiek. Ze hebben eindelijk toegang tot informatie over baankansen en vooral over zelfbeschikking. Ze willen over hun eigen lijf en toekomst gaan, los van conventies. Waarom de vrouwen bijna wereldwijd hun kansen grijpen en de mannen hier en daar echt achter zich laten, is een apart artikel waard. Voor nu moet de vaststelling voldoen dat het gebeurt
• De arbeidsmigratie. Mensen zijn een migrerende diersoort. Er ligt een mooie nieuwe ‘atlas’ van de homo sapiens in de winkels. Als je er doorheen bladert, ontkom je er niet aan: chimpansees blijven lekker thuis, leeuwen kiezen voor de warmte. Maar mensen…? Die lopen de hele aardbol af. En nu heeft de meerderheid van de mensen voor het eerst de opleiding en de mogelijkheid om zichzelf los te maken van een knellend sociaal verband.  

Je kunt overal de gevolgen zien van deze megatrends. We noemden het voorbeeld van dat kleine Zuid-Amerikaanse land. Nog een voorbeeld van een klein land: Albanië. De bevolking daar kromp van 3.5 miljoen in 1990 naar 2.5 miljoen in 2020. Terwijl het inwonertal van hoofdstad Tirana in dezelfde tijd steeg van 300.000 naar 900.000. Een leeg land met een bruisende metropool in het midden. Die bevolkingskrimp in Albanië is mede aangejaagd door een trek naar West-Europa, waar veel werk is. Tegelijk is Albanië ook zelf een immigratieland geworden: er zijn nu migranten van de Filipijnen nodig om de gaten te dichten.

Sekseratio in beweging

Eigenlijk zien we het einde van de natiestaat voor ons. De mensheid woont straks niet meer in een land, maar in een stad. Die steden gaan onderling relaties aan zoals de oude Griekse stadstaten deden. Ze hebben meer met elkaar gemeen dan met hun directe, ontvolkende omgeving.

Dat kiezers op drift zijn en verkiezingsresultaten alle kanten op schieten, is wel navoelbaar. Er verandert in een paar decennia wel erg veel. Niet iedereen kan dat bijhouden. In Nederland gebeurt alles veel milder. Gelukkig maar: onze democratie en onze verzorgingsstaat zorgen voor een flinke demping van die disruptieve megatrends.

Maar toch. Laten we eens kijken naar het verband tussen de megatrend ‘vrouwen’ en de electorale onrust in Nederland, naar aanleiding van de laatste verkiezingen:

• We weten dat er meer jongens dan meisjes geboren worden: 95 meisjes op 100 jongens. Dat verschil verdwijnt later in de levensloop – jongens zijn kwetsbaarder. Maar in de leeftijdsgroep van 18 tot 35 jaar, is het nog steeds 97 vrouwen op 100 mannen.
  Het mannenoverschot is ongelijk verdeeld. In bijna driekwart van de gemeenten is sprake van een nog groter mannenoverschot (minder dan 97 vrouwen per 100 mannen). Deze vrouwen hebben zich verzameld in de overige kwart gemeenten, vaak steden, waar dan weer sprake is van een vrouwenoverschot
• We hebben de leeftijdscategorie 18-35 genomen omdat die economisch en cultureel buitengewoon spannend is. In deze ‘formatieve jaren’ worden besluiten genomen over vestiging, loopbaan, beroep, mode, politieke oriëntatie, levensstijl, gezinsvorming. Voorbij het 35^ste jaar, liggen de patronen goeddeels vast. En de leeftijdsgroep is ruim genoeg om plaatsbepaalde factoren eruit te filteren. Sommige steden hebben bijvoorbeeld veel zorgopleidingen, dat leidt tot een overschot aan vrouwen in de studentenleeftijd (18-25). Andere steden hebben veel techniek, dat leidt weer tot een mannenoverschot in de studentenleeftijd. Kleinere gemeenten kunnen ook specifieke redenen hebben voor een mannen- of vrouwenoverschot. Zo heeft Terschelling een zeevaartschool, de noordelijkste hbo-instelling van het land

Er is – zoals dat heet – ‘anekdotisch bewijs’ dat ondernemende vrouwen actief op de vlucht slaan uit steden waar de electorale onvrede heerst. Zo geven afgestudeerden uit ‘PVV-steden’ in exit-gesprekken en in de media aan dat ze hun loopbaan niet willen beginnen in het opinieklimaat van hun studentenstad. PVV stemmen als manier om ondernemende vrouwen weg te jagen.

Het verband ‘weinig jonge vrouwen – veel PVV’ is er niet automatisch. Een uitzondering is bijvoorbeeld Maastricht, een stad met maar liefst 118 vrouwen per 100 mannen in de leeftijd 18-35 jaar. En de meest geïnternationaliseerde universiteit van het land. Toch een PVV-score van 26.7%. Maar in Maastricht is nog iets anders aan de hand. De bovenste vijf steden uit de tabel zijn allemaal relatief jonge steden, met een milde vergrijzing. Maastricht is juist een van de meest vergrijsde steden. De academische gemeenschap vormt een eiland, niet geïntegreerd in de demografie of de economische structuur van de stad. Een mooie stad, maar minder uitnodigend om te blijven en te ondernemen. 

Zoals gezegd: de megatrends pakken in Nederland doorgaans veel milder uit dan elders. De Nederlandse verzorgingsstaat slijpt de scherpe kantjes van de verschillen tussen regio’s af. Maar niet zo ver hier vandaan – het oosten van Duitsland, bijvoorbeeld – zijn al plattelandsgebieden met een sekseratio van 75 op 100. De vrouwen zijn naar Berlijn gegaan, of naar het westen van Duitsland. De mannen blijven achter, in een aanzienlijk verschraalde huwelijksmarkt.

De opmars van vrouwen, de verstedelijking, de vergrijzing, de stijging van het opleidingsniveau, de arbeidsmigratie  – vijf megatrends die wereldwijd met verlatingssentiment en verschraling in de achterblijfgebieden gepaard gaan. Tot en met de verschraling van zoiets fundamenteels als de huwelijksmarkt. Het responsmechanisme is in de hele wereld hetzelfde: de migranten hebben het gedaan. In het oosten van Duitsland, in Texas, in Chili, in Zuid-Afrika, in Hongarije, in Tunesië.  

Electoraal gezien lokt dat een rancunestem tegen de moderniteit uit. Een begrijpelijke rancune, maar je kunt er geen hanteerbare politieke agenda op bouwen. Die agenda komt pas in zicht wanneer nieuwe kiezersgroepen de rancune terzijde schuiven en een echte belangenafweging maken. Zoals de jonge Poolse kiezers een paar maanden geleden deden.