Maar in dit artikel wil ik het vooral over de omvang van samenlevingen op de langere termijn hebben. Aanleiding om de toetsen aan te slaan is het onderstaande kaartbeeld dat ik op internet aantrof.

Het is voor Nederland lastig. De vruchtbaarheid in ons land is al lang beneden vervangingsniveau. Dat we toch nog groeien, heeft te maken met de omvang van de vorige generaties en met onze open economie en arbeidsmarkt. Dat maakt het moeilijk te voorspellen. Prognoses komen voor 2045-50 uit op tussen de 17.5 en de 22 miljoen mensen. de ondergrens ligt beneden de huidige bevolking (18 miljoen), voor de bovengrens duiken om de haverklap nieuwe cijfers op. Je kunt het geen voorspellingen meer noemen, het is een gok.

Nederland voert nu een groeiagenda, vooral op het punt van de woningbouw. Voor een deel is dat terecht: de individualisering dendert door, we waren een gezinssamenleving maar gaan nu in hoog tempo naar een samenleving van kleine huishoudens. Er zijn meer en kleinere huizen nodig. Maar voor een deel is het – inderdaad – een gok. Wie kan garanderen dat de huizen waar we nu om zitten te springen in 2050 niet leeg staan? Moeten we naast groeiscenario’s ook krimpscenario’s gaan maken?

En hoe gaat het met migratie, het brisante politieke thema van 2025? Er is bijna een kamerbrede meerderheid voor het beperken van de instroom. Maar wat gebeurt er als Nederland onverwacht en vroegtijdig een eigen ‘tipping point’ meemaakt en er meer mensen vertrekken dan er binnenkomen?

Het land met de allerhoogste vruchtbaarheid ter wereld – het arme en droge Niger – piekte in 1998 op een angstaanjagende 7.84. Dat zakte onregelmatig maar geleidelijk naar een net iets minder rampzalige 6.41 in 2024. De Verenigde Staten – lang een van de weinige westerse landen dat zich onttrok aan de daling van de vruchtbaarheid – zat in 2006 voor het laatst op het vervangingsniveau (2.11) en is inmiddels gedaald tot 1.6. Op de schaal van een mensenleven gaat het best hard. In talloze Amerikaanse gemeenschappen wordt intussen nagedacht over de sluiting van basisscholen.

Terug naar dat Turkse kaartbeeld waar ik mee begon, dat treft me vooral vanwege het waanzinnige tempo.
Turkije gold heel lang als een snelgroeiend land. In de intussen stil gevallen onderhandelingen over een mogelijke EU-toetreding van Turkije was dat een onuitgesproken obstakel: Turkije zou gelijk het grootste land van de Unie worden, groter dan Duitsland. Maar dat is niet meer zo. In korte tijd – sinds de eeuwwisseling – is de vruchtbaarheid bijna gehalveerd. Op de bovenste kaart zien we dat het vervangingsniveau van 2.1 nog net gehaald wordt, vooral dankzij de groene, gele en roodoranje gebieden in het zuidoosten. Dat was 2016. De onderste kaart is van 2024, de vruchtbaarheid is gedaald naar 1.51.

In net acht jaar stort de vruchtbaarheid in een groot land als Turkije van 2.1 naar 1.5. Waar andere landen decennia doen over zo’n daling, is dit in Turkije in acht jaar gebeurd. Hebben die grote ontwikkelingen in onderwijs, zorg, verstedelijking en vrouwenmacht in Turkije in die acht jaar een revolutionaire prikkel gekregen? Ter vergelijking: de Nederlandse vruchtbaarheid is van 1.66 in 2016 gedaald naar 1.43 in 2024. Nog een jaar en Turkije heeft ons ingehaald in de race naar een minimum.

Nu was 2016 niet zomaar een jaar. 2016 was het jaar van de schimmige, mislukte opstand tegen president Erdogan. Diens verbitterde reactie op de staatsgreep heeft Turkije in die acht jaar tot een autoritaire staat gemaakt. Zou er verband zijn? Zou de daling van het geboortecijfer een verkapt protest zijn tegen een verstikkend politiek klimaat?

Het Turkse voorbeeld geeft aan dat de demografische transitie plotseling kan versnellen. De autoritaire president kijkt in verbijstering toe. Gaat hij nu herinnerd worden als de president onder wiens leiderschap de grootheid van zijn volk kantelde? Hij sorteert er al op voor, door Turkse vrouwen op te roepen om meer kinderen te krijgen. Zijn Russische collega Poetin doet dat ook. Ze voegen zich in de historische rij van machthebbers die vrouwen het liefst zwanger zien. En dan vooral van jongensbaby’s, want ze zijn gek op grote legers met veel soldaten. Een groot volk, barende vrouwen, een groot leger. Dat beeld.

Moet je het dan maar laten gebeuren? Westerse landen boeken enig succes met zachte maatregelen als ouderschapsverlof en kinderopvang. Maar veel verder gaan ze niet. En dat lijkt me geheel terecht. Die voorbeelden van Erdogan en Poetin maken goed duidelijk waar je actieve bevolkingspolitiek mee mag associëren: met megalomane potentaten. Ook Trump is begonnen over medailles voor moeders van grote gezinnen. Zijn vicepresident Vance is bekend geworden met zijn ‘framing’ van werkende vrouwen als ‘kattenvrouwtjes’.

Voorstanders van actieve bevolkingspolitiek – je vindt ze hier en daar ook aan de uiterst rechtse flank in Nederland – wijzen op ‘stervende landen’: populaties die zo klein worden dat ze niet meer een gebied als nationale staat in staat kunnen onderhouden. Maar mensen zijn er niet voor hun land of voor hun volk. Het hele idee van een volk per land komt uit de 19de eeuw. Het valt in de tijd bijna samen met het begin van de grote bevolkingsgroei. Wellicht verdwijnt het nationalisme ook weer, nu de wereld de laatste fases van de demografische traditie in zicht begint te krijgen. Er zullen nieuwe loyaliteiten en nieuwe samenlevingsvormen ontstaan.

In de volgende Blaauwdruk gaan we proberen een blik te werpen op het Nederland van 2050 volgens het 17.5 miljoen scenario, de onderkant van de huidige prognoses. Waar en hoe wonen die 17.5 miljoen? Wat houdt ze bezig? Met wie staan ze in verbinding?