Tot nu.

Ze belde me een paar dagen na de verkiezingen. Ze begon in alle rust een relaas over de komst van de eerste gastarbeiders naar Nederland in de jaren zestig, hierheen gehaald omdat er ook toen al geen Nederlanders waren voor zwaar en vuil werk. Over de werving in Turkije door gespecialiseerde uitzendbureaus. Over de vernederende keuringen, waarbij mannen die zich zelfs voor hun vrouw bedekten, naakt op een rij moesten staan. Over de bejegening die een voortzetting van slavenhandel leek. Langzamerhand kwam ze op stoom, totdat ze met haar verhaal woedend in het heden kwam. Over de hele massa aan politici die niet het onderwijs, niet de jeugdzorg, niet het klimaat, niet de woningnood, niet de oorlogen in onze omgeving, niet de landbouw – nee, eigenlijk alleen de buitenlanders tot probleem verklaarden. Over een campagne waarbij het woord ‘migrant’ dag in dag uit als een doffe dreun uit alle hoeken, gaten en talkshows klonk.

Ik antwoordde dat ik haar nog nooit boos had gezien en dat ik die woede goed begreep. Al die geïncasseerde agressie, het moest er een keer uit komen. Maar kon ze zich nog herinneren of er een moment was dat de laatste druppel de emmer deed overstromen?

Ja, dat moment was er, plotseling en ongecontroleerd, of er een stop doorsloeg. Nederland was altijd trots op de vestiging van het Internationaal Strafhof, een symbool van de vriendelijke institutionele stabiliteit van het land. Totdat dit hof Netanyahu aanklaagde. A zei dat het haar niet om die zaak ging. Daar had ze zich niet in verdiept. Het ging haar om de bijna automatische vijandschap van een groot deel van het politieke spectrum: van het ene op het andere moment werd dat strafhof een object van haat. Zo nonchalant gingen Nederlandse politici met hun instituties om.

De Nederlandse politiek heeft zich in de afgelopen campagne met kracht gewenteld in wat psychologen de wij-zij-differentiatie noemen: de ene groep tegen de andere. Zo begon in de jaren negentig het uit elkaar vallen van Joegoslavië. Zo vechten in grote steden puberale straatbendes tegen elkaar. Zo werkt het voetbal hooliganism. Nederlandse politici als vechtklare stamleiders. Alsof we het indammen en reguleren van die differentiatie niet al heel lang als een teken van vooruitgang beschouwen. Alsof we niet al bijna twee eeuwen onder een grondwet leven. Alsof we niet al een paar eeuwen met vallen en opstaan aan een civilisatieproces werken om primitieve groepsdriften te reguleren.

Ik ben bang dat de schade van de verkiezingscampagne van 2025 nog lang zal naijlen. Aangejaagd ethno-nationalisme in migrantengroepen. Toestroom naar koranscholen. Stormloop op tweede huizen in het buitenland. Er is veel vertrouwen kapot gemaakt.

En A? We gaan maar snel koffie drinken. En plannen maken. Wat moet je anders?