De kaart is een symbool van de extreme overtuiging van de maakbaarheid van de toekomst tijdens de wederopbouw. De ‘Rijksdienst voor het Nationale Plan’ had vast voor het hele land uitgetekend wat er zou gebeuren. En dat gaat “natuurlijk” niet. Zo zat een deel gepland rond de kolenmijnen, waarvan één jaar later al aangekondigd werd dat ze zouden sluiten. De kritische noot hierbij is: leg je eindbeeld niet te veel vast, werk met kleine ingrepen en zie wat er gebeurt. Maar er is ook een vrolijke noot: het ongebreidelde optimisme van de jaren ’60 straalt er vanaf.

De voorspellingen die volgen variëren van dingen die simpelweg anders zijn gelopen (nooit meer een economische depressie), tot dingen waar we nu nog steeds aan werken (dat kanker geen dodelijke of zelfs ernstige ziekte meer zou zijn) tot dingen die ons nu onwenselijk in de oren klinken (we gooien onze kleren elke dag weg na het dragen en eten alleen nog magnetronmaaltijden) en tot slot tot een aantal dingen waar ze wel gelijk in hadden (het werk in de fabrieken wordt vervangen door het werk in de dienstensector). Mijn favoriete voorspelling is dat we nog maar dertig uur per week werken, dat het huishouden allemaal vanzelf gaat en dat we in het onderwijs dus vooral aandacht moeten gaan besteden aan wat een mens met al die lege uren doet: muziek spelen, toneel, schilderkunst, sport en literatuur.

Het lezen van dit artikel is uiterst vermakelijk en toch vervult het me ook met een zekere melancholie. Waar is dat optimisme gebleven? Als buitenstaander van deze tijd (ik werd pas circa 35 jaar na het schrijven van dit artikel geboren, 20 jaar na deze geweldige toekomst die ons volgens de wetenschappers te wachten stond) vallen me, naast het optimisme, twee dingen op. Ten eerste dat de plannen weinig verschillen van waar ‘het progressieve’ nog steeds voor staat. Meer geld naar wetenschap, investeren in onderwijs, een vierdaagse werkweek, minder gezagsverhoudingen, betere Europese samenwerking, geld naar ontwikkelingslanden. Ten tweede, het geloof in de eigen rol in het scheppen van de toekomst, zoals dat ook op de eerder genoemde kaart te zien is. Het staat er letterlijk: “Men wacht de toekomst niet af. Men hoeft zich niet aan vage voorspellingen te wagen. Men maakt die toekomst voor een aanzienlijk deel zelf.”
Het blijft waar dat de auteurs zichzelf en de wetenschap hiermee enigszins overschat hebben, maar ik vind het wel inspirerend.

Vergelijk dat met de politiek van tegenwoordig. Beleidskeuzes worden gemaakt uit angst. We moeten bang zijn dat de wereld afbrandt en overstroomt, dat Big Tech en AI alle macht naar zich toe trekken, dat de democratie valt, dat de vluchtelingen onze huizen overnemen, dat we onze cultuur verliezen, dat onze rechten worden afgepakt. Ongeacht politieke stroming: we worden niet geïnspireerd door droombeelden, maar afgeschrikt met doemscenario’s. Hoe kan het dat de stemming zo is omgeslagen?

Het antwoord is misschien te vinden in de waarschuwing die het hoofd geestelijke volksgezondheid bij de WHO in het artikel uit 1964 geeft. Dat de leegte die overblijft als we niet meer dagelijks hoeven te strijden voor ons bestaan, ons wel eens ziek (hier: depressief) zou kunnen maken. Die waarschuwing doet me denken aan een wat bekendere voorspelling van de Japans-Amerikaanse schrijver Francis Fukuyama over de enig mogelijke ondergang van de democratie. In zijn boek ‘The End of History and the Last Man’ waarschuwt hij dat als er geen tirannie of onderdrukking meer is om tegen te strijden, mensen dan uit een soort verveling maar tegen de vrede, de welvaart en de democratie zullen strijden, puur omdat ze zich geen wereld zonder strijd kunnen voorstellen.
Zou dat het zijn? Hebben we het te goed en kunnen we daar niet mee omgaan? Klagen we, omdat we nou eenmaal wat te klagen moeten hebben? Is uit ons collectieve geheugen verdwenen waar we vandaan komen? Wellicht verklaart dat de onvrede. Maar dan nog, als we dan toch een strijd moeten voeren, waarom tegen en niet vóór iets? Waarom niet met optimisme?

De tweede factor is hieraan gerelateerd: het verlies van zekerheden en het wantrouwen dat daarmee gepaard gaat. Ik weet niet of de wereld complexer en onzekerder is geworden in de laatste paar decennia, maar ons besef hiervan is in ieder geval wel toegenomen. Ik bedenk me soms hoe mijn leven zou zijn geweest als ik 50 jaar eerder was geboren. Dan had ik waarschijnlijk niet gestudeerd, had ik misschien al kinderen, was ik niet ver van mijn geboorteplaats verhuisd en had ik nu zeker niet de vrijheid gehad om te stoppen met mijn baan en op eigen houtje naar het buitenland te verhuizen. Dan was ik denk ik niet gelukkiger geweest, maar was mijn toekomst wel een stuk zekerder. In een wereld die welvarender is, een zeer snelle technologische ontwikkeling heeft doorgemaakt en sterk geglobaliseerd is, zijn de mogelijkheden voor de individu eindeloos. Maar de onzekerheden daarmee ook. Ik merk het aan mijn moeder, geboren in 1958 en van nature optimistisch en goed van vertrouwen. Ze gaat mee met de tijd, maar wordt nerveus van het moeten klikken op links in e-mails van de verzekering of het moeten opgeven van haar gegevens als ze ergens een account aanmaakt. Ze vindt het vervelend om zo wantrouwend te zijn, maar ja, de bank waarschuwt je constant en je leest er verhalen over… De twijfel over of het wel echt jouw bank is die belt, over of het wel waar is wat je leest, over hoe de rest van je leven gaat verlopen: het maakt mensen bang.