Pandemieën kunnen de wereld veranderen. Het zijn geen tijdelijke verstoringen van het dagelijks leven. Het zijn ‘gamechangers’. Al is dat niet goed zichtbaar wanneer je er middenin zit. En we zijn nog niet eens in het midden. We staan pas aan het begin. En toch: is er al iets te zeggen over hoe het verder gaat?

Er zijn al pogingen. Zo kwam Mark van Vugt, psycholoog aan de VU, in de Volkskrant van 23 maart tot een sombere analyse.

“Inwoners van gebieden waar de laatste paar eeuwen veel dodelijke infectieziekten voorkwamen, hanteren strakkere sociale normen, zijn gemiddeld introverter en seksueel geremder, staan minder open voor nieuwe ervaringen en zijn minder tolerant ten aanzien van afwijkend gedrag en mensen die er anders uitzien”. Het gaat strakker worden, autoritairder, voorspelt Van Vugt. “Dit gaat een rol spelen bij de verkiezingen volgend jaar. Er komt een herwaardering van de globalisering en de internationalisering waarbij we de neiging zullen hebben ons verder af te sluiten voor anderen. Ons onderzoek laat zien dat landen die veel te maken hebben met infectieziekten een voorkeur hebben voor autoritaire leiders, zelfs ook op de werkvloer, en vaker conservatief stemmen”.   

Deze somberte is goed te begrijpen, nu we midden in de pandemie zitten en autoritaire politici in verschillende landen de ziekte gebruiken voor hun nationalistisch narratief. Maar toch is de vraag of dit het enige perspectief is. En wel om twee redenen.

De eerste is het verschil tussen samenhang en oorzaak. Zijn landen inderdaad naar binnen gekeerd en autoritair omdat ze veel infectieziektes hebben? Of hebben ze veel infectieziektes omdat ze naar binnen gekeerd en autoritair zijn? Bij de verkiezingen van volgend jaar kunnen we ons een analoge vraag stellen: stemmen Nederlanders populistisch omdat ze kansarm zijn? Of zijn ze kansarm omdat ze populistisch stemmen? Er is zeker een samenhang. Maar dat is wat anders dan een oorzaak. In het koor van meningen over de coronacrisis is een constante stem toch dat een ‘democratische’ publieke gezondheidszorg, ‘inclusieve’ instituties en een hoog opleidingsniveau veel betere voorwaarden creëren om een gezondheidscrisis te bevechten dan een autoritair bewind.

De tweede reden voor een ander perspectief is de nasleep van een pandemie zoals we die uit de geschiedenis kennen. We noemen twee voorbeelden.

Eerst de pestepidemie die van 1346 tot 1352 Azië en Europa raakte. De aard van die epidemie is nog steeds niet helemaal zeker. Waarschijnlijk was het een bacteriële infectie, maar er is ook het vermoeden van een virus. Het werd hoe dan ook een ramp. De sterfte was enorm en sociale systemen raakten grondig ontwricht. En toch bleken dat niet alleen maar stappen achteruit te zijn.

Eén van die ontwrichte sociale systemen was het feodalisme, het systeem waarin de plattelandsbevolking in een vorm van halfslavernij verkeerde ten opzichte van adel en leger. De epidemie bleek het einde van de horigheid aan de adel in te luiden. De pest veroorzaakte een gebrek aan arbeiders en aan vakkrachten. De overlevenden konden eisen stellen, bijvoorbeeld een ordentelijk loon en de vrijheid om te verhuizen. Het was niet alleen de schaarste aan mensen. Het was ook de psychologie van ‘het overleefd hebben’. De bevolking stortte zich op het leven, nam initiatief en kwam volop in beweging. De pandemie diende de sociale mobiliteit van de bevolking. Het bleek een definitieve verandering te zijn: de individuele rechten die toen een vlucht namen, zijn het voorbeeld geworden voor tal van sociale bewegingen uit latere eeuwen.

Lange termijn gevolg van de pest: bloei van Middeleeuwse steden. Verbeelding van Middeleeuws marktplein door Pieter Aertsen (c. 1550).

Dan de Spaanse griep. Die teisterde de wereld tussen 1918 en 1920 en kwam bovenop de ellende van de Eerste Wereldoorlog. De rouw om de gesneuvelden en om de verwoesting werd weggeduwd door een nieuwe beproeving. Een nog steeds wrange voetnoot bij dit verhaal is de dood op 14 juni 1920 van Max Weber, een founding father van de sociologie aan wie wij ons schatplichtig voelen in de uitoefening van ons werk. Hij was bij uitstek bezig met dit soort vraagstukken: we zien de maatschappelijke oppervlakte, maar wat gebeurt daar onder? Weber overleed op 56-jarige leeftijd, bij een van de laatste uitbraken van het virus.

Daarna stortten de overlevenden zich – alweer – energiek op het leven en stonden nieuwe sociale en culturele bewegingen op. Nog tijdens de epidemie werd de decennia oude strijd om het algemeen kiesrecht beslecht. En de ‘roaring twenties’ braken aan, de jaren die hardhandig afrekenden met de bombastische stijl van voor 1914. Het functionalisme in de stedenbouw, de sobere mannenmode (jasje en dasje), de asymfonische muziek, de abstracte schilderkunst – allemaal stijlbreuken die nooit meer weg zijn gegaan en zelfs een eeuw later nog bij ons zijn. En er werd gebouwd. Mensen konden weer bewegen, verhuizen en mobiel zijn.

Beeld uit de Roaring Twenties: vreugde, hoop, lossere moraal

De plaag van onze generatie komt aan in een heel andere wereld. En ook weer niet. Er is veel politieke onrust, met nationalistische politieke leiders. Die zijn niet goed in samenwerking en crisisbeheersing, wel goed in vijanden maken en vijandbeelden oproepen. Maar de publieke systemen van zorg, onderwijs en voedselvoorziening zijn robuuster dan ooit. Hans Rösling maakt in ‘Feitenkennis’ indringend duidelijk welke enorme sprongen sinds 1970 zijn gemaakt: nog nooit zijn zoveel mensen zo welvarend en kansrijk geweest als nu. Niet autoritaire leiders, maar de brede middenklasse van toegewijde artsen, onderwijzers en ingenieurs heeft de wereld herschapen. En heeft de cyclus van hoge geboortecijfers en hoge kindersterfte doorbroken. In de westerse democratieën, maar ook in Brazilië, India en Zuid-Afrika.

Wat worden na ‘onze’ crisis de structuurveranderingen? We wagen ons aan een paar optimistische vragen:

• Gaat de brede middenklasse in China democratische rechten eisen? Gaat Noord-Korea misschien wel open? Hebben de ayatollahs in Iran hun hand definitief overspeeld?
• Gaan de Amerikanen eindelijk hun verwaarloosde overheidssystemen en infrastructuur herbouwen? En een einde maken aan de cultuuroorlog tussen Republikeinen en Democraten?
• Kiezen de Europeanen voor meer samenwerking in plaats van versplintering? Wordt de Brexit misschien toch maar afgeschaald tot een symbolisch niveau?
• Herwinnen de klassieke media hun positie als betrouwbare informatiebron nu de ‘social media’ besmet zijn door nepnieuws en en ‘reaguurders’?
• Komt er een einde aan de braindrain van het platteland naar de stad en gaan de stadsbewoners hun herwonnen mobiliteit vieren door het platteland weer op te zoeken?

We gaan in de volgende nieuwsbrieven proberen onder de oppervlakte te kijken, ook met hele praktische kwesties. We zullen voorbeelden tegenkomen van langer bestaande trends die enorm versneld zullen worden. Zal – bijvoorbeeld – de verandering van het winkellandschap uitlopen op een stormachtige ‘shake-out’? En wat komt er dan?

En ook voorbeelden van trends die tot stilstand komen. Moeten – bijvoorbeeld – de krimpgebieden de strijd aanbinden met de braindrain en juist nu een campagne voorbereiden om hun vestigingsklimaat weer eens goed onder de aandacht te brengen bij alle jongeren die de afgelopen decennia naar de steden zijn vertrokken? En zorgen dat ze vooraan staan als straks iedereen weer in beweging komt?

Voorlopig zijn bedrijven, gezinnen en overheden aan het overleven. Maar met alle verdriet over ziekte en verlies, is een crisis van deze omvang ook een resetknop. De moraal is: blijf observeren, begin tijdig na te denken over de gevolgen en maak een nieuwe agenda.